Kami zijn geesten, goden, voorouders of natuurlijke krachten die aanbeden worden in Japan. Bijvoorbeeld van rivieren, stenen en bomen tot door mensen gemaakte voorwerpen. Ze hebben te maken met het Japanse shintoïsme én met het Japanse boeddhisme. Tot deze wereld behoren ook de tsukumogami, een soort yōkai. Dit artikel put onder andere uit het boek van Michael Foster The book of Yokai.
Yōkai zijn monsters, geesten, fantastische wezens en bovennatuurlijke verschijnselen in allerlei soorten en maten uit de Japanse mythologie en folklore. Ze zijn mateloos populair, onder andere dankzij anime (Japanse tekenfilms), manga (Japanse stripverhalen), films en computergames. Ook komen ze voor in het Japanse straatbeeld, als standbeeld of als reclamemateriaal voor sake en noedels. Dit is commercie en vermaak, maar er is een andere kant.
Legendes
Veel yōkai ontstonden uit plaatselijke legendes, volksverhalen en geestverhalen. In oude tijden werden ze gebruikt als verklaring voor schijnbaar onverklaarbare gebeurtenissen en verschijnselen. Vaak bezitten yōkai bijzondere krachten, maar ze zijn lang niet allemaal kwaadaardig. Sommige vermijden contact met mensen, andere zoeken mensen juist op en zijn hulpvaardig. Ze hebben het uiterlijk van een mens, een dier, van een voorwerp, verpersoonlijken een natuurverschijnsel, of kunnen van gedaante veranderen, in een mens bijvoorbeeld. Of ze vormen een combinatie van dit alles. De kappa, de tengu en de kitsune zijn beroemde yōkai. Veel yōkai waren ooit mensen, maar zijn door hun gedrag (karma) veranderd in een monster.
Wraakzuchtige afgedankte voorwerpen
Tsukumogami zijn bijzondere yōkai. Het zijn huishoudelijke en andere door mensen gemaakte voorwerpen zoals strosandalen, lantaarns, paraplu’s, muziekinstrumenten en theepotten. De Tsukumogami-ki (‘Record of tool kami’) uit de Muromachi periode (1336-1573) beschrijft dat volgens het volksgeloof een voorwerp dat 100 jaar is gebruikt een eigen geest en eigen leven krijgt. Hoe is niet duidelijk. Sinds deze historische periode, of mogelijk al eerder, wordt ook geloofd dat als voorwerpen respectloos worden behandeld ze in yōkai veranderen. Dan zoeken ze naar wraak op de mensen die hun dit aandeden.
Zestiende eeuwse rolschilderingen van een tempel in de Japanse Gifu Prefecture waarschuwen dat rijke families die op 31 december hun oude meubels, oude kleren en oude huishoudelijke voorwerpen op straat gooien, onheil mogen verwachten. Op nieuwjaarsdag worden de afgedankte voorwerpen kwaad dat ze afgedankt zijn. De rolschilderingen volgen de groep wraakzuchtige voorwerpen, maar uiteindelijk worden ze bekeerd tot de Weg en worden boeddha’s. Deze en vergelijkbare legendes zijn niet alleen een voorbeeld van een wereld waarin alles bewustzijn heeft, maar geven ook aan dat er altijd de kans bestaat om Verlicht te worden. Zelfs voor bezielde afgedankte voorwerpen.
Pleitbezorgers
Of een voorwerp een kwaadaardige yōkai wordt of een vriendelijke hangt af van de behandeling door hun eigenaren. In Japan worden nog steeds erediensten gehouden voor versleten bezems, borstels, naalden, poppen en brillen, omdat ze hun bestaan gewijd hebben aan het welzijn van mensen. In deze zin is het geloof in tsukumogami een pleidooi voor een economie die niet gebaseerd is op hebzucht, afkeer en onwetendheid. Iets om bij stil te staan, lijkt me.
Bronnen
Foster, M. The book of Yokai. University of California Press, Oakland 2015
Kosaka, K. Cataloging the creatures of the unknown. The Japan Times, 2015-01-10
Know your yokai!