Een interpretatie door Han de Wit
De diverse manieren om existentieel lijden te onderdrukken of te negeren worden in het boeddhisme beschreven in termen van Zes Bestemmingen.
Deze bijdrage geeft een vertaling van twee paragrafen, handelend over de ‘Zes Bestemmingen’[1] uit de boeddhistische leer, van het artikel Working with Existential and Neurotic Suffering van Han F. de Wit. Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd in Meditation as Health Promotion. A Lifestyle Modification Approach, Proceedings of the 6th Conference, geredigeerd door K.T. Kaku, Delft: Eburon Publishers, 2000.
Vormen van neurotisch lijden
Neurotisch lijden groeit op basis van existentieel lijden. Als existentieel lijden onhanteerbaar is of zo wordt ervaren, dan is er een tendens dat zich neurotische reactiepatronen gaan ontwikkelen. Echter, omdat deze patronen inadequaat zijn, brengen zij hun eigen vormen van lijden met zich mee. Desalniettemin zijn het pogingen om existentieel lijden te overwinnen. De diverse manieren om existentieel lijden te onderdrukken of te negeren worden in het boeddhisme beschreven in termen van de bekende Zes Bestemmingen. We zouden de term ‘bestemming’ hier kunnen opvatten als een psychologische ruimte, waarin we zowel onszelf als de wereld der verschijnselen op een bepaalde manier ervaren. Iedere bestemming kent zijn eigen specifieke cognitieve vervorming, zijn eigen neurotische visie op het leven. Elk kent zijn specifieke affectieve en emotionele fixatie, zijn specifieke begrip van geluk en zijn eigen vorm van neurotisch lijden. Ik zal elke bestemming in het kort karakteriseren (zoals besproken door Gampopa, 1998; Trungpa, 1973).
Hel
De Hel is een psychologische ruimte die als cognitieve vervorming heeft dat de wereld uitsluitend gezien wordt als een plaats vervuld van geweld. Het leven is een hel, als het ware. De emotionele fixatie erin is het gevoel dat men het slachtoffer is van voortdurende agressie. De specifieke vorm van lijden erin bestaat uit diverse martelingen. Het idee van geluk erin is de afwezigheid van marteling. In de termen van de moderne psychologie zouden we deze patronen aan het werk kunnen zien in angststoornissen en depressie.
Het Domein der Hongerige Geesten is een psychologische ruimte die als cognitieve vervorming heeft dat de wereld uitsluitend gezien wordt als een plaats die gevuld is met onbereikbare rijkdommen. De emotionele fixatie is een gevoel van onverzadigbaar verlangen of honger. De vorm van neurotisch lijden van deze bestemming is een gevoel van misdeeld zijn, buitengesloten, een diep gevoel van armoede. Vanzelfsprekend wordt geluk hier begrepen als de afwezigheid van ontevredenheid. In de termen van de moderne psychologie zouden de patronen van het domein der Hongerige Geesten gezien kunnen worden in het ontbreken van ieder gevoel van eigenwaarde en in het verdriet over onvervulde ambities en gebrek aan erkenning; het verdriet over niet gezien of erkend worden door anderen.
Dierenrijk
Het Dierenrijk is een psychologische ruimte die als cognitieve vervorming heeft dat de wereld in de grond onkenbaar is, te overweldigend groot en onvoorspelbaar om zelfs maar te proberen haar te begrijpen. De emotionele reactie daarop is de kop in het zand steken, de wereld negeren en een heel kleine wereld voor zichzelf bouwen. Het neurotische lijden van deze bestemming is het constante gevoel geen controle te hebben of de angst de controle te verliezen. Geluk wordt opgevat als de afwezigheid van het onverwachte, het onbekende. In de termen van de westerse psychologie zouden de patronen van deze bestemming zich kunnen manifesteren in obsessief-compulsieve stoornissen (dwangneurosen), in schizoïde persoonlijkheidsstoornissen en in bepaalde vormen van autisme. Samengenomen worden deze drie bestemmingen de ‘Lagere Bestemmingen’ genoemd in het klassieke boeddhisme. Wat ze gemeen hebben is dat de persoon die ze ervaart, zich slachtoffer voelt en machteloos in de psychologische ruimte waar hij of zij zich in bevindt. De volgende drie bestemmingen worden de ‘Hogere Bestemmingen’ genoemd. Hier heeft men het gevoel dat men enige persoonlijke macht heeft.
Godenwereld
De Godenwereld is een psychologische ruimte die als cognitieve vervorming heeft dat het niet de moeite waard is om de wereld te kennen, zelfs niet om zich erover druk te maken. Het emotionele karakter ervan is er een van genotzucht gecombineerd met het megalomane gevoel de wereld aan de voeten te hebben, of buitensporige trots. Geluk wordt opgevat als de aanwezigheid van gelukzalige vergetelheid en opgaan in zichzelf. Deze bestemming is de meest succesvolle in het voorkomen van lijden. Lijden is nauwelijks waarneembaar. Maar, deze bestemming put zichzelf uiteindelijk uit. (Volgens de teksten kan dat erg lang duren.) Erin verblijven doet iemands energie en hulpbronnen verdwijnen, zodat hij gedoemd is op zeker moment in te storten. In de termen van de westerse psychologie zien we de patronen ervan in sommige door drugs veroorzaakte stoornissen en in bepaalde vormen van verslaving (en dat kan heel goed zijn aan materiële rijkdom, macht, genot en vrije tijd!), maar ook in narcistische persoonlijkheidsstoornissen en manie c.q. hypomanie.De GodenwereldDe Godenwereld is een psychologische ruimte die als cognitieve vervorming heeft dat het niet de moeite waard is om de wereld te kennen, zelfs niet om zich erover druk te maken. Het emotionele karakter ervan is er een van genotzucht gecombineerd met het megalomane gevoel de wereld aan de voeten te hebben, of buitensporige trots. Geluk wordt opgevat als de aanwezigheid van gelukzalige vergetelheid en opgaan in zichzelf. Deze bestemming is de meest succesvolle in het voorkomen van lijden. Lijden is nauwelijks waarneembaar. Maar, deze bestemming put zichzelf uiteindelijk uit. (Volgens de teksten kan dat erg lang duren.) Erin verblijven doet iemands energie en hulpbronnen verdwijnen, zodat hij gedoemd is op zeker moment in te storten. In de termen van de westerse psychologie zien we de patronen ervan in sommige door drugs veroorzaakte stoornissen en in bepaalde vormen van verslaving (en dat kan heel goed zijn aan materiële rijkdom, macht, genot en vrije tijd!), maar ook in narcistische persoonlijkheidsstoornissen en manie c.q. hypomanie.
Wereld der Titanen
De Wereld der Titanen is een psychologische ruimte die als cognitieve vervorming heeft dat de wereld beschouwd wordt als een slagveld waarop men zo zwaar bewapend als mogelijk moet rondlopen, omdat overleving van de sterksten de norm is. Het emotionele karakter ervan is jaloezie, wedijver en wantrouwen. Derhalve is het neurotische lijden van deze bestemming de dreiging dat men ondermijnd of verslagen wordt door anderen en de behoefte om constant naar alle kanten tegenmaatregelen te nemen. Geluk wordt hier begrepen als de ervaring van overwonnen te hebben, van de top bereiken als nummer één. Sommige van de psychologische patronen van deze bestemming kunnen we zien in paranoïde en antisociale persoonlijkheidsstoornissen en in paranoïde schizofrenie.
Mensenwereld
De laatste bestemming wordt de Mensenwereld genoemd; deze is enigszins speciaal omdat het neurotische lijden ervan iemands ervaring van het existentiële lijden niet volledig blokkeert. Anders gezegd: het is een bestemming waarin neurotische pogingen om existentieel lijden af te wenden het minste succes hebben. Deze bestemming heeft als cognitieve vervorming dat de wereld uitsluitend beschouwd wordt als een ruimte gevuld met plezierige en onplezierige c.q. pijnlijke zaken en dat het er in het leven om gaat intelligente keuzes daartussen te maken. Dus de invalshoek hier is die van een soort intelligent hedonisme, dat Freuds realiteitsprincipe en genotsprincipe lijkt te weerspiegelen. Het belangrijkste emotionele kenmerk ervan is passie of verlangen. Geluk wordt hier opgevat als de aanwezigheid van bevrediging van verlangen. Het neurotische lijden ervan bestaat uit constant en obsessief op zoek zijn naar genot (of eerder, naar wat men denkt dat genot zal geven) als een tegengif tegen het existentiële lijden dat zo sterk ervaren wordt in deze bestemming. Traditioneel wordt er gezegd in de leringen van de Eerste Draaiing van het Wiel van de Leer[2] (maar niet in de Mahayana-leringen van de Tweede Draaiing) dat men alleen in deze bestemming de Dharma, d.w.z. de leer van de Boeddha, te horen kan krijgen en deze kan beoefenen. Vanwege de intelligentie die in deze bestemming werkzaam is, kan men openstaan voor het idee dat het ophouden van existentieel lijden wel eens het grootste genot zou kunnen zijn dat men kan ervaren.
Hoe de Zes Bestemmingen te ervaren
Inadequate overlevingsstrategieën
Men kan gemakkelijk verkeerd begrijpen wat in het boeddhisme bedoeld is met de Zes Bestemmingen. Dus het is wellicht passend om er enige verdere opmerkingen over te maken. Ten eerste hebben ze gemeen dat elk van hen het resultaat is van inadequate overlevingsstrategieën die erop gericht zijn om de realiteit van pijn, van onbestendigheid en van zelfloosheid te ontkennen, er zich tegen te verzetten en eraan te ontsnappen, zowel op het persoonlijke als het sociale vlak. Maar, hoewel de denk- en gedragspatronen die deze bestemmingen karakteriseren en regeren, zich ook lijken te manifesteren in diverse mentale stoornissen die in de westerse psychologie onderscheiden worden, moeten we ervoor oppassen overhaast te concluderen dat de boeddhistische theorie van de Zes Bestemmingen op de een of andere manier suggereert dat deze stoornissen allemaal veroorzaakt worden door de mentale beweging van het afwenden van existentieel lijden. Want er kunnen vele andere factoren zijn (zowel van biologische aard als afhankelijk van de omstandigheden), en die zijn er in feite ook, die tot mentale problemen en stoornissen leiden. Dus de Zes Bestemmingen bieden geen verklaring voor het ontstaan van mentale stoornissen zoals geclassificeerd door de westerse psychologie in het diagnostische systeem van de DSM IV, hoewel we vele van de patronen van de Zes Bestemmingen er duidelijk in gemanifesteerd zien. De boeddhistische interpretatie van ‘neurotisch lijden’ in termen van de Zes Bestemmingen houdt niet in dat geestesziekte veroorzaakt wordt doordat de geest weigert te leren leven met existentieel lijden. Eerder biedt zij een beschrijving van wat de geest geneigd is te doen als existentieel lijden als ondraaglijk ervaren wordt. En er kunnen vele oorzaken zijn die dit lijden ondraaglijk maken. De analyse in termen van de zes bestemmingen is primair een beschrijving van denk- en gedragspatronen die inadequaat zijn in de zin dat ze ons vermogen om vat te krijgen op en vrede te sluiten met de grote realiteiten van het menselijk bestaan verzwakken. De waarde van deze analyse ligt daarin dat het een diagnostische methode biedt om te bepalen wanneer een psychotherapeutische benadering en wanneer een spirituele benadering behulpzaam zou kunnen zijn. Als de geest reageert op ondraaglijk existentieel lijden, leidt dit tot het soort psychologische problemen die het belangrijkste doelwit lijken te zijn van de westerse psychotherapie. Het lijkt erop dat hier de grote bijdrage van de westerse psychotherapie ligt, hoewel het boeddhisme zeker niet gespeend is van methodes om deze problemen te behandelen. (De Silva, 1984; 1996). Wat betreft geestesziekte en psychose heeft het boeddhisme eveneens zijn eigen methodes om deze te behandelen; methodes die in veel opzichten dicht bij de westerse biologische psychiatrie staan (Clifford, 1984).
Beweging van de geest
Ten tweede zou men zich kunnen afvragen wat het psychologische voordeel ervan is om een van deze bestemmingen binnen te gaan. Met name: waarom zou welk mens dan ook de zogenoemde Lagere Bestemmingen willen binnengaan? Zij lijken absoluut niet te kunnen leiden tot echt geluk. Alleen als men ze met elkaar vergelijkt, lijkt er een verschil te zijn in wat zij beschouwen als geluk. Het antwoord is dat een bestemming binnengaan niet gebaseerd is op een doelbewuste beslissing, maar het resultaat is van het ontwikkelen van bepaalde denk- en gedragspatronen om existentieel lijden af te wenden (meestal stap voor stap en zonder de consequentie te beseffen). Door zich bijvoorbeeld blind te staren op een bepaalde zienswijze en emotionele richting (zoals het zien van de wereld als een plaats van marteling, doordesemd met agressie) zouden we het lijden in de schaduw kunnen stellen dat we ervaren wanneer we geconfronteerd worden met een ondraaglijk groot verlies. Deze beweging van de geest, die aanvankelijk de functie heeft om ons af te leiden van dit existentiële lijden, kan een vast patroon worden. Zij raakt dan steeds meer ingeworteld en begint de psychologische ruimte waarin we leven te vormen of te domineren. En op zeker moment blijkt het middel erger dan de kwaal te zijn. Tegen die tijd gijzelt deze beweging van de geest onze ervaring. Het is te vergelijken met aan een gevaar ontsnappen door in blinde paniek naar een woestijn of oerwoud te vluchten, om te ontdekken dat daar leven op de lange duur nog veel gevaarlijker is en dat er geen weg terug is. Men heeft vervolgens het gevoel dat men geen andere keus heeft dan te leren leven met deze omgeving.
Denk- en gedragspatronen
Ten slotte is het mogelijk dat mensen denk- en gedragspatronen ontwikkelen die tot meerdere bestemmingen behoren. Zij zullen die patronen toepassen afhankelijk van hoe zij hun actuele situatie inschatten. Ze zullen bemerken dat ze door ervaringen heen gaan die lijken op leven in een van die bestemmingen. Het is om die reden dat beoefenaars van het boeddhisme, hoewel ze in de Mensenwereld geboren zijn, naar analogie zouden kunnen zeggen dat ze soms andere bestemmingen ervaren. Traditioneel worden de Zes Bestemmingen in een meer letterlijke zin opgevat: als verschillende fysieke levenssferen waarin men wedergeboren kan worden. Wedergeboren worden als een hellewezen, een hongerige geest, een dier, een mens of een titaan wordt beschouwd als het resultaat van ingewortelde denkpatronen die de lichamelijke dood overleven. Deze patronen worden wedergeboren op de corresponderende bestemming.
Hoewel het idee van meerdere levens vreemd is aan de westerse cultuur (en zeker aan haar wetenschappelijke gemeenschap), verwijst dit naar het feit dat de neurotische patronen die de diverse bestemmingen bepalen, zeer hardnekkig kunnen zijn en moeilijk te doorbreken. Boeddhisten zouden zeggen dat de oorzaak van hun hardnekkigheid is, dat deze patronen gedurende lange tijd en vele levens opgebouwd zijn. Men wordt ermee wedergeboren en in de geschikte omstandigheden worden ze actief en manifest. In die zin lijken ze erg op wat we persoonlijkheidsstoornissen noemen in de westerse psychologische classificatie, daar deze stoornissen er ook om bekend staan dat ze zeer moeilijk te genezen zijn. (JdB)
Bronnen
Clifford, T. Tibetan Buddhist medicine and psychiatry: The diamond healing. York Beach, ME: Samuel Weiser, 1984.
De Silva, P., ‘Buddhism and behavior modification’. In: Behaviour Research & Therapy, 22, 1984, pp. 661-678.
De Silva, P., ‘Buddhist psychology: Theory and therapy’. In: M.G.T. Kwee & T.L. Holdstock (Eds.), Western and Buddhist psychology: Clinical perspectives. Delft, Holland: Eburon, 1996.
Gampopa. The Jewel Ornament of Liberation. Ithaca, NY: Snow Lion Publications, 1998.
Trungpa, C. Cutting through spiritual materialism. Boston: Shambhala Publications, 1973.
[1] De Wit spreekt in zijn artikel over de ‘Six Realms’ (Zes Rijken), de gebruikelijke term in Engelstalige boeddhistische literatuur. Ik vertaal die term niet letterlijk maar spreek over de ‘Zes Bestemmingen’, omdat Rob Janssen en ik in onze Pali-Canon-vertalingen het betreffende Pali-woord, gati (ook in het Sanskriet is het woord gati), consequent met ‘bestemming’ vertaald hebben, wat een vrij letterlijke vertaling is. Een nog letterlijker vertaling zou ‘gang’ zijn.
[2] D.w.z. het Oude Boeddhisme, ook wel het Hinayana genoemd, o.a. uiteengezet in de Pali-Canon.